मेरी कहानियां

मोड़


सेको अन उण दिन सरू हुयो जद पैली-पै`ल बीं नै लाग्यो कै इब बाजार बदळग्यो है। बात भलां ई इतणी सी`क ई ही पण इयां मै`सूस हुवण सूं अैन पै`लां बीत्योड़ो कोई अेक पल बीं री बाकी बच्योड़ी जिनगी मांय खुसी सूं भर्यो छेकड़लो पल हुंवणो चावै हो।
अैन ओ ई पल हो जकै रै पछै बो चुप चुप अर गम्योड़ो-सो रैवण लाग्यो हो। दुकान मांय हुंवतां थकां ई कोनी हुंवतो-सो ! सै`र रै अैन बिचाळै, जठै हाल ई सै`र रो काळजो धड़कतो, बीं री दुकान ही। रेडिमेड गाभां री छोटी सी दुकान। आखै दिन बो दुकान मांय ई रैंवतो। आपरी साढी तीन नम्बरआळी मोटै फरेम री अेनक नै ऊपर हेटै सरकांवतो बैंवती सड़क नै जोंवतो रैंवतो। बडै झांझरकै ई उठ`र दुकान री बुहारी झाड़ी रो काम हाल ई बो हरमेस री भांत करतो। चौरावै माथै लाग्योड़ी टूंटी सूं बाल्टी भर-भर`र पाणी लांवतो। दुकान री तळी नै धोंवतो-पूंछतो। बारै सड़क माथै पाणी छिड़कतो। अेक बंधी-बंधाई लीक माथै सो कीं बिंयां ई करतो जिंयां लारलै बीस-इक्कीस बरसां सूं करतो आवै हो....का स्यात इण सूं ई बेसी बरसां सूं। जद सूं ई .... जद कै बीं रै होठां माथै रूंआड़ी ई कोनी फूटी ही स्यात !
घरां अेकलो छोरो हो बो। बीं सूं बडी पांच भैणां ही जकी कदेन री ई ब्याहीजी ही। सैंग सूं बडी दो भैणां रो ब्याव तो उण बखत ई हुयग्यो हो जद बो दो तीन साल रो ई हुयसी। बीं रै सावळ सूं चेतै कोनी जद भैणां री बारात आयी ही पण पछली तीनूं भैणां रै ब्याव मांय बो खूब भाज्यो भाज्यो फिर्यो हो। चिन्नो-सो कोई काम हुंवतो तो बापू बीं नै हेलो पाड़ता.... 'जैनू.... देखी दखां....`।
बापू कदेई बीं नै जयनारायण नांव सूं कोनी बतळांवता। खुद बीं नै ई बापू रो 'जैनू` कैवणो आछो लागतो। बीं नै लागतो जाणै इंयां कैंवतां बापू री मीठी-मीठी सौरम ई बीं तांई आयगी हुवै। मां अर भैणां री झोळियां सूं निसर`र बो बापू री रजाई मांय आ बड़तो.... 'म्हैं तो अठै ई बैठस्यूं....`। बापू री रजाई मांय बापू री सौरम ! बीं नै ब्होत आछो लागतो।
आपरै छेकड़ला दिनां मांय बापू रा सामला च्यारूं दांत टूटग्या हा। आदत मुजब बै अबार ई बीं नै जैनू कैय`र बतळांवता। पण 'जै...नू..` कैंवतां थकां जैनू रो 'नू` कठैई बिचाळै ई गम`र रैय जांवतो। बीं नै अटपटो सो लागतो। बापू रै खुल्लै मूंडै कानी केई ताळ देखबो करतो बो।
बापू दुकान जावण री टाळ कोनी करी कदेई। अठै तांई कै आपरै छेकड़लै दिन ई बै दुकान मांय ई हा। हां.. लारलै केई बरसां सूं जयनारायण ई बापू रै काम मांय सा`रो लगावण लाग्यो हो। हांडी बखत इस्कूल री छुट्टी हुयां पछै का कदे कदे पूरै दिन ई।
कदे कदे तो बीं नै दिनुगै पै`ली ई दुकान मांय आवणो पड़तो। दुकान री बुहारी-झाड़ी, धूप-बत्ती सूं लेय`र गिराक नै सामान दिखांवणै अर सामान री 'पैकिंग` करणै तांई रो काम ब्होत सावचेती सूं करतो बो। ...बापू दुकान मांय हुंवता तो ई।
सै`र रै नेड़ै-तेड़ै रा गामां सूं आवणियां गिराकां सूं बापू खूब बतळांवता... 'बेटी रो ब्याव कद है ?` बां री बतळांवण मांय घर-बारै सूं लेय`र धरम-करम री ब्होत सारी बातां हुंवती। गिराक ई बापू साथै ब्होत हेत राखता। बीं नै गादी माथै बैठ्यो देख पूछता...'बेटो है कांई ?` पडूतर मांय बापू री आंख्यां मांय चिलको बध जांवतो अर बां रो हाथ खुदोखुद बीं रै कंधोळै माथै कसीज जांवतो।
आपरै छेकड़लै दिनां मांय बापू री हरेक बात रो नमेड़ अटपटो-सो हुंवतो। बतळांवतां थकां बां री आंख्यां मांय अेक गम्यो-गम्यो सो भाव उतर आंवतो। बै घड़ी घड़ी आपरी मोटै फरेमआळी अेनक नै उतारता अर धोती रै पल्लै सूं पूंछण लागता। इंयां कर`र बै आपरी आंख्यां सूं झबळक आयी खालीपणै री किरचां नै पूंछता हुंवता जाणै। बो बापू रै मूंडै कानी देखबो करतो। बां रो मंूडो खुलो हुंवतो जाणै 'जै...नू..` कैय`र कीं कैवणो चांवता हुवै।
बां दिनां कीं कीं समझण लाग्यो हो बो कै सीधा दुनियादार लागता बापू क्यूं अेकदम ई दरवेस दांई लागण लागता हा।
दुकान रो काम बिंयां तो ठीक-ठाक ई हो पण अेक रै पछै अेक हुंवता गया भैणां रै ब्यावां रा खरचां पछै इतणो पीसो कनै नीं रैयो हो कै बाजार री जुरतां नै पूर्यो जा सकै। बिंयां तो गामां सूं आवणिया गिराक हाल ई बापू कनै आंवता हा पण जी` सोरै रा 'आइटम` नीं लाधता। दुकान सूं खाली हाथ निसरतां कठैई कीं छूट`र रैय जांवतो जाणै। हळकी अर बिनां जुरत री कोई चीज लेय`र बापू रो हेत अर आ-बैठ बणायां राखण सारू कोसिस करता बिच्यारा गिराक।... पण आमदनी तो घटै ई ही।
इस्कूल री पढाई पूरी कर्यां पछै जयनारायण इब कॉलेज जावण लाग्यो हो। अेक दो 'पीरीयड` रै पछै बीं कनै बखत ई बखत हुंवतो इब। इंयां दुकान मांय बीं री हाजरी लगोलग बणी रैंवती। लगैटगै रोज ई दिनुगै पै`लां आवणो पड़तो अर सिंझ्या तांई रैवणो ई। बापू ठाह नीं कांई जुगाड़ मांय लाग्या रैंवता आं दिनां। दुकान सूं गायब हुंवता तो पूरो पूरो दिन निसर जांवतो। बो अेकलो ई दुकान री गादी सूं चिप्यो रैंवतो। खाली हुंवती अलमारियां कानी देखतो का बारै सड़क कानी। बारै सड़क माथै भीड़ मावती ई कोनी। ...भीतर ? खाली खाली दुकान रै भीतर बो हुंवतो.... खाली खाली ई। बैंवती सड़क सूं इंयां ई कदेई कोई गिराक छिंटै दांई उछळ`र दुकान मांय आ बड़तो तो बो फुरती सूं आपरी जिग्यां माथै आ जचतो। इस्या मौका मांय जद कदे ई बापू खुद दुकान मांय हुंवता तो बीं नै कोई घणी अबखाई कोनी हुंवती। बापू आपरै खास अंदाज मांय घुमा-फिरा`र सागी बा ई चीज दिखा देंवता जकी खातर गिराक पै`लां ई नाड़ मार देंवतो भलां ई। इस्यै मांय जे कोई जांण पिछांणआळो गिराक हुंवतो तो बापू रै चासणीआळां सबदां मांय अळूझतो ई अळूझतो। ...पण लगैटगै इब गिराकां नै आइटम घट ई दाय आंवता। कदे कोई 'बाबा सूट` का निक्कर आद दाय आ ई जांवती तो उण रो नम्बर छोटो हुंवतो का कीं ठाडो हुंवतो। 'छब्बीस नम्बर रो दिखाद्यो...` गिराक रै कैयां पछै बो इंयां ई झूठां ई आलमारी मांय हाथ मारतो। ठाडो नम्बर हुंवतो तो उण रो रंग अर डिजाइन सागी कोनी हुंवतो। छेकड़ गिराक खाली हाथ बारै...। गिराक घट्या तो घटता ई गया। अठै तांई कै कदे कदे तो बोवणी तकात ई कोनी हुंवती।
ठीक आं ई दिनां जद बजार सूं बां री दुकान रो गम जांवणो लगैटगै तै ई हुयग्यो हो, बापू अेक इस्यो फैसलो कर्यो कै दुकान ओजूं दीसण लागी।
आं दिनां सै`र भाजणो सरू ई कर्यो हो। अर उण रै भाजता पांवडां नै कीं बेसी 'स्पेस` री दरकार ही। भाजतै सै`र रो मूंडो जिन्नै हो बिन्नै ई बां रो घर हो। भूतियां रो बास। सै`र रै अगूणै पासै कीं कीं अळगो सो लागतो, ढाणी बरगो बास। जठै काची अर अधपाकी ईंटां सूं बणायोड़ा घर, घर कम अर मुरगियां रा दड़बा बेसी लागता। आं खिंड्योड़ा सा दड़बां बिचाळै ई बां रो दड़बो ... मतलब घर ! घर रै साम्ही अर पसवाड़ै दूर तांई खाली जिग्यां पसरी हुंवती, जकी माथै बोरड़ी, कींकर अर खेजड़ी रा दरखतां रै साथै साथै कैर, बुई, खींप अर सीणिंया रा बोझा ई पसर्योड़ा हुंवता। बो भखांवटै ई लोटो लेय`र 'ल्है-ल्है` करता आं बोझां लारै फिरण सारू जांवतो। बावड़ती बरियां दुड़की लगांवतो तो ताजा बायरो बीं री छाती मांय भर आंवतो। सै`र री सड़कां हाल इन्नै कोनी आयी ही। जिन्नै मूंडो करो बिन्नै ई भाज छूटो। इब जद सै`र रा भाजता पग अठै तांई पूग लिया तो साथै साथै सड़कां ई पूगली। देखतां देखतां ई खाली पड़ी जमीनां अड़ाडोट हुयगी।
बापू स्यात भाजतै सै`र री सांसां नै पै`लां ई मै`सूस लियो हो। बां दिनां ई अेक सिंझ्या घरां आंवतां ई बां उतावळी सी पण कीं मर्योड़ी सी आवाज मांय कैयो.. 'आपां किरायै रै घर मांय चालस्यां`।
अबैं जाय`र बीं रै समझ मांय आयी कै बापू सगळै सगळै दिन कठै गम्या रैंवता हा।
घर रै बिकणै सूं जको पीसो हाथ आयो उण सूं दुकान मांय सामान बधायिज्यो। सामान बध्यो तो गिराकी ई ओजूं बधण लागी। सरू सरू मांय घर बेचण रै बापू रै इण फेसलै नै बो सई कोनी मानतो हो। अलबत आपरी निराजी चौड़ै कोनी करी बण पण मन ई मन बापू सारू अेक रीस रो भाव बण्यो रैंवतो। दुकान सूं बावड़`र किरायै रै घरां आंवतो, जको दुकान री पिछोकड़ी गळी मांय हो, तो लागतो जाणै किण ई अणचौबड़ जिग्यां आयग्यो हुवै। रात नै नींद मांय आळ-जंजाळ मांय फंस जांवतो। इण बिचाळै खाली बखत मांय बो दो अेक बरियां आपरै पुराणियै घर कानी ई हुय आयो हो। बठै पैलड़ी भींतां नै हटाय`र नूंवी 'बिल्डिंग` घालिजै ही। खाली पड़ी दूजी जमीनां माथै ई काम चालै हो। रेत अर सिम्मट रै डूंडां बिचाळै बो मोड़ै तांई ऊभौ रैयो.... गम्योड़ो सो। भीतर कठैई अेक डूंड उठ्यो अर देखतां ई देखतां बारै उठता रेत अर सिम्मट रै डूंडां मांय जा रळ्यो। डाफांचूक सो बो बावड़ तो आयो पण पग पूठा पड़ै हा।
दुकान मांय गिराकी बधी तो थिति कीं सुधरण लागी। बापू री खाली खाली आंख्यां मांय इब पैलड़ी सी चिलक बावड़ आयी ही। बीं नै इब लागण लाग्यो, बापू सई बखत मांय सई फैसलो लियो हो। सिंझ्या गल्लै सूं आखै दिन री बिकरी गिणतां थकां बीं रै भीतर इब विरोध अर रीस री जिग्यां बापू सारू आसति रो भाव हुंवतो।
घर री बिकरी रै पीसै सूं अेक काम और कर्यो बापू। लग्यै हाथ बीं रो ब्याव ई कर दियो।
सविता बीं री जिनगी मांय आयी तो खुद रै घर सारू बीं री रही-सई टीस ई जांवती रैयी। साल हुंवतां हुंवतां बो अेक टाबर रो बाप ई बणग्यो। पढाई पकायत ई छूटगी ही। .... हां मन मांय हाल ई अेक उडीक ही कै अबकाळै पढस्यूं। पण इंयां हुयो कोनी कदेई। बापू अेक सिंझ्या सोया तो दिनुगै सूत्या ई रैयग्या। थिर सूत्या बापू कानी बण देख्यो बापू रो मूंडो खुल्लो रैयग्यो हो। बीं नै लाग्यो स्यात बापू कीं कैवणो चावै हा।
केई महीनां पछै मां ई बीं नै छोड`र चाल ब्हीर हुयी तो बो जाणै कतैई अेकलो हुयग्यो। बापू रै चल्यां पछै जुमेवारी रै ओचट भै सूं झिझको खाय`र थम्योड़ा आंसू मां रै मरणै साथै ई सगळा बंधा तोड़ग्या। सारी सारी रात रोंवतो रैयो बो। सविता बीं नै थ्यावस दिरांवती रैंवती पण बो घड़ी घड़ी आपरो सिर हलांवतो रैयो... 'इब किंयां हुयसी....`।
बखत निसर्यां जयनारायण खुद नै ओजूं सम्हाळ लियो। दुकान रो काम ई जिंयां तिंयां चालतो रैयो। दो छोरी ही अर अेक छोरो। तीनूं पढै हा हाल। घर हाल ई किरायै रो हो। हां.. दुकान घरू ही। स्यात आ ई अेक खुसी ही भीतर।
गिराकी घणी तो कोनी ही पण काम-चलाऊ ही। दुकान मांय बिकरी रो पीसो लेय`र बो लुधियाणै जांवतो अर रेडिमेड रो सामान ले आंवतो जको महीनै तांई मोकळो रैंवतो। इण सूं बत्तो नांणौ ई कोनी हो बीं कनै। बापू रै बखत मांय जको कीं पल्लै हो बो बापू अर मां रै औसर मांय लागग्यो। दुकान री आमदनी तो हाथ सूं मूंडै तांई ई ही। रोज कूवो पटो अर रोज पाणी पीवो। अर फेर महीनै तांई घर रो खरचो अर टाबरां री पढाई ई तो पांख पड़ा देवै है ! लुधियाणै जांवती बरियां हरेक गेड़ै बीं रै मन मांय हुंवती कै कीं मूंगा आइटम लेय`र आवूं। गिराकां री जुरतां दिनूंदिन बदळै-बधै ही। सामान रै तोड़ै मांय गिराक खाली हाथ निसरतो तो काळजै मांय डीक सी चालती।
दुकान मांय बड़तां ई गिराक जद 'लेविस` रो कोट का 'कूटोन्स` री पैंट मांगतो तो काळजै री डीक आंख्यां मांय उतर आंवती। पण फेर ई पड़तख मांय बो गिराक नै सस्तै कोट अर पैंट मांय अळूझाणै री कोसिस करतो। आपरै चासणी लपेटड़ा सबदां सूं गिराकां नै पटावतां थकां बीं नै लागतो जाणै बापू बीं रै भीतर उतर आया हुवै। बीं रै लम्बूतरै चेरै माथै कीं कीं भीतर नै सरकती गंज देख`र सविता ई आं दिनां कैवण लागी ही, ' थे तो अैन बापू दांई लागण लाग्या`। सुण`र आंख्यां मांय थम्योड़ो पाणी ढळकण नै हुंवतो.... जाणै साम्ही जोड़ायत नीं कोई गिराक ऊभौ हुवै अर 'मोटिंकार्लो` री 'टी ार्ट` मांगतो हुवै।
लागण नै तो केई दिन पै`लां सूं ई बीं नै इंयां लागण लाग्यो हो कै बीं रै इंयां झाड़-बोझै बारैकर फिर्यां नाको कोनी लागै। दुकान मांय जको कीं हो बो नूंवी मांग मुजब कतैई नीं हो। इन्नै आं दिनां बीं रै दोनूं कानी अर साम्ही री लैण मांय बोदी दुकानां नै फोड़`र नूंवी बिल्डिंगां घलै ही। बीस बीस फुट ऊंची सटरआळी दुकानां कानी देखतां ई आंख्यां मांय चिलको पड़ै इसी। खुलै सटर रै भीतर चम-चम करता सीसां मांय धर्योड़ा रेडिमेड रा 'शोपीस` बैंवती सड़क नै बारै सूं मलोमल मांय खींच ल्यावै।
अछंट जयनारायण नै लाग्यो कै सगळै रा सगळा लोग बां ई दुकानां मांय बड़ रैया हा। बो ई पल ....अैन बो ई पल हो जद ओ सेको बीं रै भीतर जाम्यो। बो भीतर तांई धूज`र रैयग्यो जद बीं नै लाग्यो कै बीं री दड़बै बरगी दुकान मांय इब कोई नीं आयसी। दिनुगै सूं सिंझ्या तांई दुकान री गादी माथै बैठ्यो रैवणियो बो मतलब जयनारायण मतलब आपरै बापू रो 'जैनू` किण ई दिन इंयां ई गादी सूं चिप`र रैय जायसी... अेकलो अर अळगो ! बारै बैंवती सड़क हुयसी पण भीतर सो कीं थम जासी।
भै सूं धूजण लाग्यो बो। बारै सड़क कानी देख्यो। तिसळती भीड़ मांय आपरा जाणकार गिराकां नै पिछाणणो चायो....पण....बण देख्यो सगळी भीड़ कतैई अणचौबड़ ही। आज सूं पै`लां बां नै कदेई कोनी देख्यो हो बण। बो सै`र रै अेक अेक मिनख नै जाणै हो पण ...पण भीड़ मांय सै`र रो अेक ई मिनख कोनी हो। सै`र तो सै`र गामां आंवणिया गिराकां, जकां नै बो बापू रै बखत सूं ई जाणै हो, बैंवती सड़क सूं गायब हा। आ किंया हुयी बटी। सैंग रा सैंग अणजाण ! ठाह नीं कठै सूं आयग्या इतणा सारा अणजाण लोग ! अेक समचै ई ? इण सूं पै`लां कठै हा अै... बीं रै समझ मांय कोनी आयी। घबरावट मांय बीं री सांस फूलण लागी। लाग्यो काळजो फड़क`र बारै निसरसी। बण जोर जोर सूं सांस खींचण री कोसिस करी। इंयां करतां थकां बीं री आंख्यां लट्टू री दांई बारै लटकण नै हुय आयी। धूजतै हाथां बण आपरी अेनक पसवाड़ै हटायी अर आपरो लिलाड़ मसळण लाग्यो। पसेवै रा कतरा हथाळी मांय चिपग्या तो बीं नै लाग्यो बीं री घबरावट और बधगी अर बीं रो काळजो फड़कै चढग्यो। बो धूजण लाग्यो। गै`बरतां बण आपरी हथाळी कानी ओजूं देख्यो। हथाळी री लीक हळवां हळवां गमण लागी। बण आपरै सिर नै झटको दियो अर ओजूं देख्यो...। अबकाळै पूरी हथाळी ई गमगी। हथाळी री जिग्यां खाली ही। बो घड़ी घड़ी हथाळी री खाली जिग्यां कानी देखतो रैयो अर आपरै सिर नै झटकतो रैयो। भै री अेक रीळ आयी अर बीं री रूंआड़ियां री बंधा अेक समचै ई टूटग्या। अर बो पसेवै रै दरियाव मांय डूबतो गयो।
इण घटना नै घट्यां आज चौथो दिन हो। बीं री खतरनाक चुप्पी नै ई आज चौथो दिन हो। सविता सो कीं देखै ही पण जाण`र कोई जिकर कोनी कर्यो बण। आं दिनां मांय दुकान री घटती बिकरी छानी कोनी ही बीं सूं। अबार दूसरो महीनो ई कदेन रो ई टिपग्यो हो पण लुधियाणै जांवण रो जिकर तकात कोनी कर्यो हो जयनारायण। आं नै चिंत्या नीं हुयसी तो किण नै हुयसी, सोच्यो सविता ! पण चौथै दिन ई चालती इण चुप्पी सूं भीतर तांई धूजगी सविता। हुवै नीं हुवै, बात कीं और ई है। तंगी तो बापू रै बखत सूं ई ही पण इंयां तो कोनी हुयो कदेई !
रोजिना री भांत दिनुगै पै`ली दुकान जांवती बरियां बापू री फोटू साम्ही ऊभौ हो जयनारायण ! सविता उण बखत ई सोच लियो हो कै सिंझ्या घरां आयसी जद लाजमी पूछस्यूं।
सिंझ्या जयनारायण घरां आयो तो बीं रै मूंडै कानी देख`र सविता री हिम्मत कोनी हुयी कै कीं पूछ लेवै। मोड़ै तांई उडीकती रैयी...स्यात टाबर सोयां पछै पूछूं दखां कांई बात है ! पण इंयां हुयो कोनी...। नींद कद मांयकर आय`र फिरगी ठाह ई कोनी लाग्यो।
दिनुगै न्हा-धो`र ओजूं बापू री फोटू साम्ही हो जयनारायण। सविता रसोई मांय जांवती जांवती देख्यो, बो फोटू रै साम्ही आंख्यां मीच्यां ऊभौ हो।
कीं ताळ पछै जयनारायण आपरी आंख्यां खोली अर पूठो मुड़ण लाग्यो.... पण छिन-अेक लाग्यो जाणै बापू री फोटू रा होठ हाल्या हा। बो जांवतो जांवतो थमग्यो। सविता हाल रसोई मांय ई ही। केई ताळ पछै बीं रै चेतै आयी, 'स्यात बै हाल तांई गया कोनी` ! बा कमरै रै खुलै बारणै तांई आयी। देख्यो, जयनारायण हाल ई फोटू रै साम्ही ऊभौ है। बण सुण्यो, जयनारायण होठां ई होठां मांय कीं बरड़ावै हो। बिना किण ई खटकै-पटकै बा किवाड़ां री ओट मांय हुयगी अर कान मांड लिया। ..पण सिवाय बरड़ाट रै और कीं कोनी सुणिज्यो। लारलै च्यार दिनां सूं बीं रै भीतर भेळी हुंवती चिंत्या औचट भै मांय बदळगी। बण जोर सूं हेलो पाड़णो चायो...........'पुन्नु... रा बापू....`।
पण तद तांई जयनारायण फोटू रै साम्ही सूं हटग्यो हो। कमरै सूं बारै आयो अर ओसारै मांय किवाड़ री ओट मांय ऊभी सविता कानी अेक निजर देख्यो। होठां माथै मुळक तिसळी अर ....'चालूं...` कैय`र घर रै बारणै सूं पार निसरग्यो।
सविता रै समझ मांय हाल ई कीं कोनी आयो हो। बीं नै कांई ठाह बाप-बेटै बिचाळै कांई बातां हुयी हुयसी ! बा तो फगत बाको पाड़्यां बीं नै बारै जांवती देखती रैयी बस। गळी रै मोड़ माथै जद जयनारायण री पीठ लुकगी तो जिंया सविता नै कीं चेतो हुयो अर बा ई हळवां हळवां मुळकण लागी।


-पूर्ण ार्मा 'पूरण`
प्रा. स्वा. केन्द्र रामगढ़